Nowa ustawa o nieletnich

Kwestie dotyczące nieletnich uregulowane są w wielu aktach prawnych różnego rzędu. Przy czym reguluje je głównie ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2018 r. poz. 969), która już wielokrotnie była nowelizowana. Aktualnie trwają pracę nad nową ustawą o nieletnich. Jej projekt zgodnie z planem ma zostać przyjęty przez Radę Ministrów w II kwartale 2019 r.

Nowa ustawa o nieletnich

Inicjatorzy wprowadzenia zmian zwracają uwagę na konieczność opracowania aktu prawnego, który będzie kompleksowo regulował kwestie nieletnich – uporządkuje, doprecyzuje i usystematyzuje istniejące regulacje oraz dostosuje je do obecnych standardów międzynarodowych, a także wprowadzi nowe, efektywne rozwiązania. Zauważa się także konieczność uregulowania kwestii dotyczących nieletnich na poziomie ustawowym, m.in. w zakresie postępowania wykonawczego wobec nieletnich oraz podstaw prawnych funkcjonowania zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich i nowych ośrodków wychowawaczo-adaptacyjnych.

Gwarancje procesowe dla nieletnich

W pierwszej kolejności zwraca się uwagę na wzmocnienie gwarancji procesowych nieletnich w procesie oraz nadanie rangi ustawowej prawom nieletnich umieszczonych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, zakładach leczniczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich. Projektowane zmiany mają wpłynąć pozytywnie na poszanowanie praw nieletnich, ich wolności i godności.

Nieletni mieliby uzyskać dostęp do obrońcy z urzędu w większej liczbie przypadków niż dotychczas. Prawo to ma przysługiwać nieletniemu wobec którego został zastosowany środek tymczasowy związany ze zmianą miejsca pobytu, czyli np. w sytuacji, kiedy nieletni został umieszczony w zawodowej rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, ośrodku wychowawczo-adaptacyjnym lub zakładzie leczniczym, nieletniemu, który jest podejrzany o popełnienie zbrodni, a także w każdej sytuacji, w której sąd rodzinny uzna, że występują okoliczności utrudniające nieletniemu obronę. Do sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu dla nieletniego będą mogli zwrócić się także rodzice lub opiekunowie nieletniego.

Rozszerzone mają zostać także uprawnienia w zakresie środków zaskarżenia. Nieletniemu, jego rodzicom i opiekunom ma przysługiwać prawo do złożenia zażalenia m.in. na zatrzymanie, przeprowadzenie kontroli osobistej i użycie środków przymusu bezpośredniego.

Uregulowanie środków tymczasowych wobec nieletnich

Projekt ustawy zakłada kompleksowe uregulowanie środków tymczasowych wobec nieletnich. Określa ich katalog, przesłanki ich stosowania oraz samą procedurę ich stosowania i przedłużania. W chwili obecnej nie istnieje regulacja, która określałaby czas stosowania środków izolacyjnych wobec nieletnich. Po zmianach sąd rodzinny będzie musiał wydać postanowienie, w którym oznaczy okres pobytu nieletniego w danym ośrodku nie dłuższy niż trzy miesiące. Na postanowienie to będzie przysługiwać zażalenie. W tym zakresie projekt realizuje wytyczne sformułowane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 30 czerwca 2015 r. w sprawie Grabowski przeciwko Polsce (skarga nr 57722/12).

Ośrodki wychowawczo-adaptacyjne

Projekt zakłada stworzenie nowego rodzaju środka wychowawczego – ośrodków wychowawczo-adaptacyjnych, które z uwagi na panujący w nich rygor i zasady miałyby sytuować się pomiędzy młodzieżowymi ośrodkami wychowawczymi i zakładami poprawczymi. Rozwiązanie takie miałoby pozytywnie wpłynąć na proces resocjalizacji poprzez umieszczenie razem osób o podobnym stopniu demoralizacji. W ocenie inicjatorów zmian w chwili obecnej brak jest środka wychowawczego, który byłby odpowiedni dla nieletnich, którzy popełniają czyny karalne, ale ich stopień demoralizacji lub rodzaj popełnionego czynu nie dają podstaw do zastosowania środka poprawczego, a nieletni nie poddają się stosowanemu dotychczas nich procesowi resocjalizacji.

Nieletnie matki

W chwili obecnej zdemoralizowane nieletnie matki nie mają możliwości przebywania z dziećmi w ośrodkach wychowawczych, ani zakładach poprawczych. Projekt zakłada istotną zmianę w tym zakresie, mając na uwadze konstytucyjną ochronę macierzyństwa i rodzicielstwa. Nowe rozwiązanie zakłada utworzenie specjalnych oddziałów przeznaczonych dla nieletnich matek z dziećmi w każdym z ośrodków (ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych oraz wspomnianych ośrodkach wychowawczo-adaptacyjnych, schroniskach dla nieletnich). Dziecko mogłoby w tym założeniu przebywać z matką do ukończenia trzeciego roku życia.

Granica wieku odpowiedzialności nieletnich

W chwili obecnej nie jest określona granica wieku odpowiedzialności nieletnich w sprawach o demoralizację. Wobec tego przed sądem mogą stanąć nawet kilkuletnie dzieci. W ocenie inicjatorów zmian konieczne ustalenie jest granicy wieku na 10 lat, aby chronić dzieci w wieku wczesnoszkolnym przed negatywnymi doświadczeniami i stygmatyzacją związaną ze wszczęciem postępowania.

Regulacja nie wprowadza jednocześnie zmian w zakresie odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne. Odpowiedzialność za czyny karalne mają ponosić w dalszym ciągu nieletni, którzy w chwili popełnienia czynu ukończyli lat 13, a nie ukończyli 17 lat. Czyny zabronione, których nieletni dopuścili się po ukończeniu 10 lat, a przed ukończeniem 13 lat, stanowić będą demoralizację.

Jednocześnie nie ulegnie zmianie regulacja w zakresie minimalnego wieku umieszczenia małoletniego w zakładzie poprawczym. Ten środek poprawczy będzie mógł zostać zastosowany tylko wobec nieletnich, którzy w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyli 13 lat.

Pojęcie czynu karalnego

W chwili obecnej pojęcie czynu karalnego na gruncie prawa o postępowaniu w sprawach nieletnich obejmuje przestępstwa, przestępstwa skarbowe oraz wybrane wykroczenia. Po zmianach pojęcie czynu karalnego ma obejmować wszystkie wykroczenia i wykroczenia skarbowe. To sąd rodzinny ma w każdym przypadku ma ocenić czy dane negatywne zachowanie nieletniego uzasadnia wszczęcie wobec niego postępowania.

Komisja do spraw środków leczniczych

W końcu założeniem nowej ustawy jest utworzenie specjalnej komisji do spraw środków leczniczych dla nieletnich. Komisja ta ma być organem pomocniczym sądu rodzinnego, który ma wskazywać odpowiedni dla nieletniego zakład leczniczy w celu wykonania orzeczonego wobec niego środka leczniczego. Z założenia ma służyć to usprawnieniu stosowania tego typu środków i jak najszybszego uzyskania przez nieletniego pomocy leczniczej, terapeutycznej i rehabilitacyjnej. W chwili obecnej to sąd rodzinny musi znaleźć dla nieletniego ośrodek, co istotnie utrudnia i wydłuża prowadzone postępowanie.

Nie wiadomo kiedy i w jakim kształcie proponowane zmiany wejdą w życie. Prace nad projektem ustawy można śledzić TUTAJ.